بازگشت
تنشهاي جديد بين روسيه وآمريکا
رادمرد رادمرد

بيش از پنج سال پيش، «جورج بوش» رئيس جمهورى آمريكا گفت كه در پى كاويدن ذهن «ولاديمير پوتين» همتاى روسى اش است و عنوان داشت كه ديدار آنها «آغاز رابطه اى بسيار سازنده» است. اكنون در گرماگرم مانورهاى ژئوپولتيكى در قفقاز و آسياى مركزى، به نظر مى رسد كه آمريكا و روسيه در آستانه جنگ سرد دوم قرار دارند اما واشنگتن برخلاف جنگ سرد دو كشور در نيمه دوم قرن بيستم، در حال حاضر در وضعيت ضعيفى براى شكست دادن روسيه، كه در موضع انتقال به يك ابرقدرت جديد است، قراردارد.
مبحث احياى جنگ سرد زمانى شروع شد كه «ديك چنى» معاون رئيس جمهورى آمريكا روز ۴ مه در نطقى در «ويلنيوس» پايتخت ليتوانى به روسيه تاخت. چنى كرملين را به خاطر تلاش جدى براى احقاق حقوق سياسى گذشته خود و استفاده از زيرساخت هاى انرژى به عنوان ابزارى براى تهديد و باج خواهى مورد انتقاد قرارداد. فحواى سخنرانى چنى بر مأموريت جهانى دولت بوش به منظور برقرارى دموكراسى متمركز بود. ادبيات او به گونه اى بود كه به موازات دترمينيسم ماركسيستى قرار داشت. چنى گفت: «ما دلايل فراوانى براى اعتقاد به آينده دموكراسى داريم. ما از ارزشهاى پايدار و بزرگ حمايت كرده و آنها را مراعات مى كنيم.» وى مشخصاً با اشاره به اتحاد شوروى سابق، اظهار داشت كه آمريكا مى خواهد «اين منطقه را از رگه هاى اشتقاق، از نقض حقوق بشر و از مناقشات بى سرانجام از جمله جنگ هاى ققفاز در قره باغ، اوستياى جنوبى و آبخازيا رها سازد.» چنى كه مى كوشيد لحن شديد خود در قبال كرملين اندكى نرم تر كند، گفت: «ما براين باور نيستيم كه مقرر شده روسيه دشمن ما باشد.» اما در مسكو مقامات و تحليلگران سياسى چنين باورى نداشتند. كرملين اظهارات چنى را «كاملاً نامفهوم» توصيف كرد و رسانه هاى روسى فرياد برآوردند كه واشنگتن در تلاش براى آغاز يك جنگ سرد جديد است. روزنامه روسى «كامرسانت» در تحليلى اظهارات چنى را با سخنرانى «پرده آهنين»، «وينستون چرچيل» در سال ۱۹۴۶ مقايسه كرد. كامرسانت نوشت: «جنگ سرد دوباره آغاز شده اما اين بار خطوط مقدم تغيير كرده است.»
گفته هاى چنى تا اندازه اى اعتراف آشكار به حقايقى است كه طى دو سال و نيم گذشته نمود برجسته ترى يافته است. كم شدن روابط آمريكا و روسيه را مى توان در زمانى جست  وجو كرد كه تقلاى نيروهاى آمريكايى براى مهار شورش ها در عراق آغاز شد، كسانى كه تحولات قفقاز و آسياى مركزى را دنبال مى كنند به خوبى مى دانند كه روسيه و آمريكا در اين مناطق رقيب يكديگر هستند. هر دو طرف سعى كرده اند تا خود را شريك يكديگر جلوه دهند، حتى زمانى كه براى اعمال نفوذ سياسى و اقتصادى در اين دو منطقه رقيب يكديگر بوده اند. اظهارات چنى بسيار روشن بود: «دولت پوتين آزادى هاى فردى را محدود كرده و كرملين از شركت هاى انرژى تحت كنترل دولت به عنوان اهرمى ژئوپولتيكى به ويژه در آسياى مركزى استفاده كرده است.» اما دولت بوش در ارتباط با مبارزه با روسيه، برآورد و تصور نادرست و خطرناكى از ضعف و قوت هاى جارى آمريكا دارد و اين درحالى است كه روزنامه آمريكايى «وال استريت ژورنال» هشدار داده كه «عملكرد گذشته هيچ نتيجه اى را در آينده تضمين نمى كند.»
آشكار است كه جنگ سرد جديد ماهيتاً بيشتر اقتصادى خواهد بود تا سياسى و ايدئولوژيك. علاوه بر اين، به جاى جدال بر سر تمركز بر اروپاى مركزى و غربى، اين بار مراكز ثقل درگيرى جديد روسيه و آسياى مركزى خواهد بود. با توجه به اين فاكتورها، ايالات متحده در حركت به سوى مرحله بعدى در رقابت ژئوپولتيكى با روسيه وضعيت بسيار نامطلوبى دارد. اما روسيه از يك امتياز قطعى جغرافيايى برخوردار است و آن اينكه با قفقاز و آسياى مركزى هم مرز است. مهمتر آنكه، در زمانى كه آمريكا در عراق گرفتار شده، شركت هاى انرژى روسى جاى پاى روسيه را در قفقاز و آسياى مركزى مستحكم تر مى كنند. مسكو حتى نفوذ گسترده اى در زيرساخت هاى گرجستان كه نزديكترين متحد آمريكا در هر دو منطقه است، دارد. روسيه همچنين طى ماههاى اخير قدرت خود را بر مسيرهاى صادرات انرژى بيشتر اعمال كرده كه اين رمز پيروزى در جنگ ژئوپولتيكى است. آمريكا براى شكستن آستانه قدرت روسيه، مكانيزم هاى محدودى در اختيار دارد. هرگونه بخت موفقيت آمريكا بستگى به سرنوشت دو خط لوله نفتى و گازى كه از جمهورى آذربايجان و گرجستان به تركيه مى رود، دارد: خط نفتى باكو - تفليس - جيحان (BTC) كه در سال ۲۰۰۵ افتتاح شد و خط انتقال گاز طبيعى باكو - تفليس - از روم كه قرار است اواخر سال جارى ميلادى گشوده شد. براى تكميل اهداف استراتژيك اين دو خط انتقال نفت و گاز، قزاقستان نيز بايد بخش عظيمى از منابع طبيعى فراوان خود را از طريق اين دو مسير منتقل كند. چنى پس از سخنرانى در ويلينوس به قزاقستان پرواز كرد تا در مورد خطوط انتقال انرژى مورد حمايت آمريكا با رئيس جمهور نورسلطان نظربايف لابى كند. زمانى كه چنى در آستانه پايتخت قزاقستان بود «دانيال احمداف» نخست وزير قزاقستان سرگرم ديدارى كارى از جمهورى آذربايجان بود. احمداف از همان جا اعلام كرد كه كشورش انتقال نفت از طريق BTC و صادرات گاز از طريق خط انتقال باكو - ارزروم به بازارهاى غربى علاقه مند است. اين اظهارات در ظاهر بسيار خوشحال كننده است اما در باطن ارزش چندانى ندارد مقامات قزاقستان از جمله نظربايف پيش از اين نيز اظهارات مشابهى داشته اند اما احمداف پا را فراتر گذاشت و عنوان كرد كه كشورش آماده امضاى توافقنامه انتقال نفت از طريق BTC در ماه آينده است. اين درحالى است كه هنوز احتمال امضاى چنين توافقنامه اى در ماه ژوئن وجود ندارد.
بدون توجه به تحقق اين امر، مسأله مهم آن است كه قزاقستان اشتياق فراوانى براى انتقال انرژى از طريق جمهورى آذربايجان دارد اما آستانه در اين مورد هنوز ساكت است. در ماه آوريل قزاقستان تعهد كرد كه صادرات نفت از راه خاك روسيه را به ميزان قابل توجهى افزايش دهد. بنابراين قزاقستان فقط مى تواند بخش كوچكى از صادرات انرژى خود را از طريق جمهورى آذربايجان منتقل كند كه آن هم به خاطر جلب رضايت آمريكاست و درواقع نمى خواهد مبارزه انرژى ميان آمريكا و روسيه به نفع واشنگتن تمام شود.
واكنش ديگر آمريكا به نفوذ فزاينده روسيه در آسياى مركزى، تلاش براى تمركز بر آسياى جنوبى است. اين هدف در ايجاد دفتر امور آسيايى مركزى و جنوب آسيا در وزارت خارجه آمريكا منعكس است. سياست  هاى آمريكا در قبال آسياى مركز پيشتر توسط دفتر او را سياى وزارت خارجه بررسى مى شد. مقامات آمريكايى در اواخر ماه آوريل در راستاى سازماندهى مجدد وزارت خارجه طرح جديدى را براى توسعه سياست هاى واشنگتن در جنوب آسيا و آسياى ميانه به پيش بردند. در اين طرح بر انتقال برق تاجيكستان و قرقيزستان به عنوان موتور توسعه روابط بين منطقه اى تأكيد شده است. اما به نظر نمى رسد كه اين طرح عملى شود زيرا شركت هاى روسى بخش عظيمى از زيرساخت هاى توليد برق تاجيكستان را در اختيار دارند.
علاوه بر اين، آمريكا در زمينه اى كه پيشتر قوى بود اكنون شكننده  شده و آن ايدئولوژى است. در جريان جنگ سرد، جذابيت دموكراسى، ايالات متحده را قادر مى ساخت تا عرصه اخلاقى و افكار عمومى وسيعى را تصرف كند اما در ساليان اخير رسوايى هاى متعددى مانند شكنجه زندانيان ابوغريب در عراق به اعتبار آمريكا در مسائل حقوق بشر و اشاعه دموكراسى لطمه زد. اكنون رهبران اقتدارگراى قفقاز و آسياى مركزى، حتى آنان كه روابط دوستانه اى با آمريكا دارند كمتر از هر زمان ديگرى به درخواست هاى واشنگتن براى رعايت حقوق بشر توجه مى كنند. براى نمونه، «الهام على اف» رئيس جمهورى آذربايجان در سفر اخير خود به واشنگتن با يادآورى قضيه ابوغريب به انتقاداتى كه در مورد نقض حقوق بشر از باكو مطرح شده، پاسخ داد. على اف در ديدار با نمايندگان سازمان هاى غيردولتى گفت: «اين اتفاقات همه جا مى افتد. آيا قضيه ابوغريب نشان دهنده غيردموكراتيك بودن دولت آمريكاست؟»
بسيارى از سياستگذاران قفقاز و آسياى مركزى با ديده ترديد به اظهارات آمريكاييان درمورد اشاعه دموكراسى مى نگرند و معتقدند كه دولت بوش استانداردهاى دوگانه اى دارد. چنى در سفر اخير خود به اين بدبينى ها دامن زد. وى پس از سخنرانى اش بلافاصله به قزاقستان سفر كرد و در آنجا دغدغه هاى اشاعه دموكراسى جاى خود را به مسائل مربوط به انرژى داد. نظربايف در ساليان اخير به دليل تقلب در انتخابات و محدودكردن آزادى هاى سياسى با انتقادات بين المللى زيادى مواجه شده است. اما چنى با بى اعتنايى از كنار اين كوتاهى هاى قزاقستان گذشت. او در يك كنفرانس خبرى كوتاه گفت: «پيشرفت هاى ۱۵ سال اخير قزاقستان در زمينه هاى سياسى و اقتصادى قابل ستايش است.» اين در شرايطى است كه پيشتر وى با نمايندگان اپوزيسيون سياسى قزاقستان ديدار كرده بود اما زمانى كه با حضور يكى از چهره هاى برجسته اپوزيسيون در اين جلسه ممانعت به عمل آمد چنى سكوت اختيار كرد. از مارس ۲۰۰۵ تاكنون روند برقرارى دموكراسى در آسياى مركزى با مشكلات بسيارى روبرو بوده است. پس از خلع «عسكر آقايف» رئيس جمهورى سابق قرقيزستان از قدرت اين كشور، با رشد جرم و فساد مواجه شده است. روسيه با استفاده از اين مسأله خود را به عنوان تأمين كننده ثبات سياسى وارد عرصه كرده و اين درحالى است كه ثبات سياسى را گاهى با از دست رفتن آزادى هاى سياسى و مدنى مترادف گرفته است. نظربايف در كنفرانس خبرى با چنى به زبان ديپلماتيك به آمريكا اعلام كرد قزاقستان راه سياسى خود را در پيش گرفته و طى مى كند و اهميتى نمى دهد كه آمريكا چه فكرى مى كند. وى گفت: «بايد بپذريم كه هر دولت مستقلى براى حل مشكلات سياست خاص خود را دارد و همه بايد به آن سياست احترام بگذارند.»

 

 


November 19th, 2006


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
مسایل بین المللی